Tăng huyết áp, đái tháo đường (THA, ĐTĐ) và rối loạn chuyển hóa mỡ máu (RLCHMM) là các bệnh đang ngày càng gia tăng với số mắc và tử vong cao nhất trong các bệnh không lây nhiễm hiện nay. Mỗi bệnh đều có liên quan mật thiết với nhau, bệnh nọ là nguyên nhân, đồng thời lại là yếu tố nguy cơ (YTNC) của bệnh kia; bệnh nọ làm cho bệnh kia nặng lên. Việc phòng, chống 3 bệnh này rất dễ dàng và phòng, chống bệnh này sẽ phòng, chống được bệnh kia.

1.  Vì sao THA, ĐTĐ và RLCHMM lại có sự liên quan mật thiết với nhau?

THA: gây cản trở dòng máu lưu thông đến thận, gây suy thận, THA gây tổn thương cơ quan đích giống như tổn thương cơ quan đích của ĐTĐ, nên  làm trầm trọng thêm các biến chứng của bệnh ĐTĐ. ĐTĐ gây tổn thương động mạch thận, động mạch vành và động mạch não thì THA sẽ làm cho bệnh cảnh suy thận, nhồi máu cơ tim, tai biến mạch máu não nặng hơn.

ĐTĐ: làm tổn thương các động mạch ở tất cả các cơ quan, nếu tổn thương mạch máu ở cầu thận sẽ gây suy thận, gây THA. Khi mạch máu bị tổn thương sẽ tạo điều kiện cho lắng đọng mỡ vào thành mạch. Mỡ lắng đọng vào thành mạch sẽ gây xơ vữa động mạch; xơ mỡ động mạch làm hẹp động mạch, gây THA.

RLCHMM: RLCHMM làm cho mỡ bám vào thành mạch gây xơ vữa rồi xơ cứng động mạch, gây THA hoặc làm cho bệnh THA có sẵn nặng lên. RLCHMM làm tăng sự đề kháng với Insulin, gây ĐTĐ typ2 hoặc làm cho bệnh ĐTĐ typ2 có sẵn nặng lên. THA làm cho mỡ lắng vào thành mạch tăng lên, gây viêm mạch máu, tạo cục máu đông gây nhồi máu cơ tim và tai biến mạch máu não; càng làm cho bệnh cảnh và biến chứng mạch máu của THA và ĐTĐ nhanh hơn và ngày càng nặng hơn.

RLCHMM có thể là một bệnh độc lập, nhưng luôn là yếu tố nguy cơ trung gian của hai bệnh THA, ĐTĐ và làm cho THA, ĐTĐ nặng lên. RLCHMM gây xơ vữa động mạch, gây THA. RLCHMM thường gặp ở người béo phì, thừa cân. Béo phì, thừa cân ngày càng làm cho đề kháng với Insulin nặng lên. Vì vậy béo phì, thừa cân, RLCHMM, THA, ĐTĐ luôn tương tác và ảnh hưởng xấu đến nhau, sẽ đẩy nhanh quá trình tổn thương cơ quan đích của hai bệnh THA, ĐTĐ, tạo nên một vòng luẩn quẩn rất khủng khiếp gọi là “Hội chứng chuyển hóa”.

2. Các yếu tố nguy cơ (YTNC) của THA, ĐTĐ, RLCHMM

2.1. Các YTNC can thiệp được

- THA (YTNC của  ĐTĐ).

- ĐTĐ (YTNC của THA).

- RLCHMM (YTNC của THA và ĐTĐ).

- Có Microalbumin niệu hoặc mức lọc cầu thận ước tính< 60 ml/ph (YTNC của THA).

- Thừa cân/béo phì; béo bụng (YTNC của THA và ĐTĐ).

- Hút thuốc lá, uống nhiều rượu, bia (YTNC của THA, ĐTĐ, RLCHMM).

- Ít hoạt động thể lực(YTNC của THA, ĐTĐ, RLCHMM).

- Stress và căng thẳng tâm lý (YTNC của THA và ĐTĐ).

- Chế độ ăn quá nhiều muối, ăn ít rau quả, ăn quá nhiều mỡ, phủ tạng động vật (YTNC của THA, ĐTĐ, RLCHMM).

2.2. Các YTNC không can thiệp được

- Tuổi cao.

- Trong gia đình có người mắc THA/ĐTĐ (bố mẹ, anh chị em ruột, con đẻ ).

3. Nguyên nhân gây RLCHMM

Có 2 nguyên nhân gây RLCHMM là nguyên phát và thứ phát; nguyên nhân nguyên phát và yếu tố di truyền và nguyên nhân thứ phát do các yếu tố chủ quan gây nên. Cụ thể:

3.1. RLCHMM nguyên phát

Nguyên nhân gây RLCHMM nguyên phát là do đột biến gen hoặc do di truyền qua gen lặn. Đây là nguyên nhân không thể khắc phục được, nguyên nhân này chiếm một tỷ lệ thấp trong cộng đồng, thường mắc từ nhỏ, trong gia đình có nhiều người mắc. Nguyên nhân này gây nên những bệnh lý tim mạch từ rất sớm. Cụ thể:

Do đột biến gen: làm tăng tổng hợp Cholesterol và Triglycerides, giảm ly giải (dị hóa) Cholesterol và Triglycerides, LDL-c.

Do di truyền qua gen lặn: do thiếu hụt men Lipase, gây rối loạn gen tổng hợp HDL-c, tăng Triglycerides.

 3.2. RLCHMM thứ phát

Nguyên nhân tập trung chủ yếu là do chế độ ăn uống, sinh hoạt, mắc một số bệnh, do dùng thuốc. Cụ thể:

-         Do ăn uống: ăn nhiều chất béo, nội tạng động vật, uống nhiều rượu, bia.

-  Hút thuốc lá: gây tổn thương thành mạch máu, gây tích tụ mỡ thành mạch.

-  Ít vận động.

-  Mắc các bệnh:

+ ĐTĐ typ 2: làm tăng Insulin, Insulin giúp huyển hóa Glucose thành Glycogen (dạng dự trữ của Glucose). Khi gan bão hòa Glycogen thì Glucose được dùng thay thế để tạo ra các axít béo, giải phóng vào máu. Các axít béo này được sử dụng để sản sinh Triglycerides trong các tế bào mỡ và làm tăng Triglycerides.

+ Hội chứng Cushing (là một bệnh lý nội tiết do rối loạn chức năng vỏ tuyến thượng thận, gây tăng mạn tính Hormone Glucocorticoid không kìm hãm được): gây giảm dị hóa các Lipoprotein do giảm hoạt tính Enzyme Lipoprotein Lipase. Tình trạng này càng rõ hơn trong trường hợp kèm kháng insulin gây ĐTĐ typ 2.

+ Bệnh thận: thận hư làm tăng LDL và VLDL (VLDL: Very Low Density Lipoprotein) nguyên nhân do gan tăng tổng hợp để bù vào lượng Protein máu giảm do thải qua nước tiểu.

+ Do thuốc chữa bệnh: một số loại thuốc chữa bệnh, như thuốc tránh thai, Estrogen, thuốc chẹn beta, thuốc lợi tiểu, Corticoid, Retinoid, thuốc ức chế Protease và Tamoxifen... đều có thể làm tăng Triglyceride.

4. Phòng chống THA, ĐTĐ, RLCHMM

Để phòng chống THA, ĐTĐ, RLCHMM thì chỉ thực hiện được phòng chống các YTNC can thiệp được. Cụ thể:

4.1. Điều trị bằng chế độ ăn uống: cơ bản điều trị bằng chế độ ăn uống đối với cả 3 bệnh THA, ĐTĐ, RLCHMM là giống nhau, cụ thể là nên ăn nhạt, không ăn đồ chiên rán, hạn chế mỡ, phủ tạng động vật. Tăng cường thức ăn thực vật kể cả đạm, dầu thực vật từ các loại hạt giàu đạm, dầu thực vật. Riêng đối với rau, củ, quả ăn tươi, sống được toàn là tốt nhất.

4.2. Điều trị bằng chế độ luyện tập: Tùy từng bệnh nhân mắc một, hai hay cả ba bệnh, tuổi bệnh nhân, bệnh khác kèm theo và mức độ tổn thương cơ quan đích mà chế độ luyện tập khác nhau, nên cần được tư vấn cụ thể của Bác sỹ.

4.3. Điều trị bằng chế độ dùng thuốc: nếu người bệnh mắc một, hai hay cả ba bệnh thì chế độ dùng thuốc sẽ khác nhau theo tư vấn cụ thể của Bác sỹ theo nguyên nhân và YTNC của một trong ba bệnh.

Bs. Nguyễn Thái Hồng, PGĐ Trung tâm

kiểm soát bệnh tật tỉnh Bắc Kạn