Rượu và các thức uống chứa cồn có một lịch sử lâu đời hàng ngàn năm, bản thân rượu không tốt cũng chẳng xấu; dùng rượu với một lượng vừa phải có tác dụng tốt cho hệ tim mạch, kích thích tiêu hóa. Nhưng nếu lạm dụng rượu sẽ gây nên những hậu quả nghiêm trọng, như gây ngộ độc và tổn thương gan cấp. Nặng nề hơn cả vẫn là những biến chứng, từ gan nhiễm mỡ sang viêm gan và cuối cùng là xơ gan và vỡ giãn tĩnh mạch thực quản. Những hệ quả của lạm dụng rượu là như vậy, song việc tiêu thụ rượu dường như không hề giảm mà còn có xu hướng gia tăng. “Tiên tửu” không thấy nhiều mà “tục tửu” cứ lan tràn khắp nơi.
Rượu và các thức uống chứa cồn có một lịch sử lâu đời hàng ngàn năm, bản thân rượu không tốt cũng chẳng xấu; dùng rượu với một lượng vừa phải có tác dụng tốt cho hệ tim mạch, kích thích tiêu hóa. Nhưng nếu lạm dụng rượu sẽ gây nên những hậu quả nghiêm trọng, như gây ngộ độc và tổn thương gan cấp. Nặng nề hơn cả vẫn là những biến chứng, từ gan nhiễm mỡ sang viêm gan và cuối cùng là xơ gan và vỡ giãn tĩnh mạch thực quản. Những hệ quả của lạm dụng rượu là như vậy, song việc tiêu thụ rượu dường như không hề giảm mà còn có xu hướng gia tăng. “Tiên tửu” không thấy nhiều mà “tục tửu” cứ lan tràn khắp nơi.
Ở bất cứ xã nào, nếu ai đó mà thống kê thì hầu như phải có vài nhà nấu rượu và ở thôn, bản nào trong xã cũng có ít nhất vài ba người say rượu, lẫn khấn suốt ngày. Khi họ đã chuyển sang giai đoạn xơ gan thì “tử thần” sẽ xếp họ vào trong một danh sách của những người “phải ra đi sớm” do vỡ giãn tĩnh mạch thực quản, với các triệu chứng nôn ra máu ồ ạt, không thể cầm được và tử vong do mất máu cấp.
Vậy rượu khi vào trong cơ thể sẽ được chuyển hóa như thế nào? tại sao lại gây xơ gan, vỡ giãn tĩnh mạch thực quản rồi tử vong?v.v...
Chuyển hóa rượu: Rượu được hấp thu từ ruột sẽ theo tĩnh mạch cửa đến gan để chuyển hóa rượu. Tại gan, trên 90% lượng rượu hấp thu được chuyển hóa, phần còn lại sẽ được thải ra ngoài qua phổi và thận. Rượu được chuyển hóa tại gan theo hai giai đoạn sau đây:
Giai đoạn thứ nhất: Enzyme ADH (alcohol dehydrogenase) chuyển hóa Ethanol thành Acetaldehyde.
Giai đoạn thứ hai: Acetaldehyde đuợc hình thành, là một chất độc, sẽ nhanh chóng được ôxy hóa để chuyển thành Acetate.
Ở những người lạm dụng rượu, lượng Acetaldehyde tạo ra quá lớn, gan không thể chuyển hóa hết sẽ gắn vào màng tế bào gan gây tổn thương tế bào gan thông qua các cơ chế gây độc, viêm và miễn dịch, hậu quả là tạo xơ, nghĩa là xơ gan.
Mức độ nặng nhẹ của tổn thương gan do rượu: Không phải ai uống rượu cũng nghiện và cũng bị tổn thương gan. Nghiện rượu và tổn thương gan do rượu phụ thuộc vào cơ địa của mỗi người, loại rượu, tình trạng dinh dưỡng, tần suất uống và bệnh gan hoặc bệnh khác có sẵn. Cụ thể:
Cơ địa: Ở những người từ lúc đẻ ra đã thiếu các yếu tố bảo vệ gan sẽ góp phần làm cho gan bị tổn thương nhanh hơn khi uống rượu quá liều, kéo dài.
Loại rượu: Tác hại của rượu trên gan là do nồng độ cồn của rượu, không liên quan đến loại rượu đắt hay rẻ tiền. Rượu rẻ tiền được sử dụng phổ biến hơn và uống nhiều hơn thì dễ bị lạm dụng. Đặc biệt đối với các loại rượu dùng các loại men không rõ nguồn gốc. Những loại men chỉ ủ trong vài ngày rồi đem cất luôn thì nguy cơ ngộ độc rượu sẽ lớn hơn rất nhiều do còn nhiều các chất độc ở trong rượu như Aldehyt, Aethanol, Furfurol) chưa được qua quá trình khử tự nhiên.
Tình trạng dinh dưỡng trước và trong khi uống: Nếu uống rượu trong tình trạng thiếu dinh dưỡng (đang đói), uống rượu mà không ăn thì gan càng dễ bị tổn thương hơn.
Tần suất uống: Nếu ngày nào cũng uống thì nguy cơ độc cho gan sẽ lớn hơn khi thỉnh thoảng mới uống, vì gan không có thời gian để hồi phục, các tế bào gan sẽ chết dần.
Bệnh gan sẵn có của mỗi người hoặc do dùng thuốc gây viêm gan: Nếu trong tiền sử hoặc đang bị mắc các bệnh gan như viêm gan B, viêm gan C hoặc dùng loại thuốc có tác dụng phụ gây viêm gan, như các thuốc chống lao (Isoniazid, Rifampicin, Pyrazinamid). Những người này mà lạm dụng rượu thì gan sẽ xơ nhanh hơn, khó hồi phục hơn. Trên thực tế thấy rất rõ là nhiều bệnh nhân lao không tuân thủ điều trị mà uống rượu thì rượu sẽ giết chết họ trước khi vi khuẩn lao quật ngã họ.
Tổn thương gan do rượu: Tổn thương gan do rượu được chia thành ba giai đoạn kế tiếp nhau là gan nhiễm mỡ, viêm gan do rượu và xơ gan. Nhưng thực tế là các giai đoạn tổn thương này thường chồng chéo lên nhau. Trong viêm gan do rượu thường thấy có biểu hiện của gan nhiễm mỡ và trong xơ gan có thể thấy biểu hiện của viêm gan do rượu. Các giai đoạn tổn thương gan do rượu cụ thể như sau:
Giai doạn gan nhiễm mỡ: Có khoảng 40% người thường xuyên uống rượu sẽ có biểu hiện gan nhiễm mỡ. Biểu hiện đầu tiên của gan nhiễm mỡ có thể xuất hiện từ 3- 4 tuần khi dùng rượu hằng ngày với lượng lớn. Phương pháp chẩn đoán gan nhiễm mỡ đơn giản nhất là siêu âm gan mật. Hình ảnh điển hình của siêu âm là nhu mô gan sáng và dày hơn, gan thường to hơn và bờ gan tròn, nhẵn.
Bệnh nhân bị gan nhiễm mỡ do rượu thường không đau, tuy nhiên đôi khi cũng có cảm giác nặng tức bụng trên. Xét nghiệm có thể tăng nhẹ Gamma-GT hoặc có thể tăng các men gan. Tuy nhiên đa số trường hợp không thấy biểu hiện gì bất thường; nếu ngừng uống rượu có thể phục hồi cấu trúc và chức năng gan.
Giai doạn viêm gan do rượu (tiền đề của xơ gan): Viêm gan do rượu là những tổn thương mô bệnh học của tổ chức gan. Bệnh nhân viêm gan do rượu thời kì đầu không có triệu chứng, sau đó có thể xuất hiện các triệu chứng như sút cân kém ăn, đau bụng, mất sức, sốt, nước tiểu vàng, chảy máu chân răng. Nặng hơn có thể xuất hiện các triệu chứng như vàng da, phù, khi làm xét nghiệm có thể xuất hiện các biểu hiện như phân có máu, giảm bạch cầu và tiểu cầu, giảm Albumin huyết thanh và Globulin tăng cao, tăng men gan và Bilirubin huyết thanh.
Giai doạn gan xơ gan: Uống rượu kéo dài trong nhiều năm có thể đưa đến những tổn thương vĩnh viễn của cấu trúc gan; các tế bào gan sẽ bị chết rồi hình thành một lượng lớn mô liên kết. Khi bệnh đã bước sang giai đoạn xơ gan thực thụ thì các tổn thương không thể nào hồi phục được nữa. Đến giai đoạn cuối của xơ gan, chức năng gan bị ảnh hưởng nghiêm trọng, nhất là các quá trình chuyển hóa của cơ thể như khả năng chống độc, tạo mật, quá trình đông máu, rối loạn chuyển hóa các chất Protit, Gluxit và Lipit.v.v...
Các triệu chứng, biến chứng nặng nề của xơ gan do rượu: Xơ gan do rượu với bệnh cảnh của những triệu chứng, biến chứng rất nặng nề, cụ thể như sau:
Vỡ giãn tĩnh mạch thực quản, tử vong nhanh nhất: Khi đến giai đoạn xơ gan nặng thì thì sẽ gây tăng áp tĩnh mạch cửa. Bởi vì xơ gan làm cản trở gây tăng áp lực ở phần dưới của tĩnh mạch cửa, làm tĩnh mạch cửa giãn to ra, máu bị dồn ứ, nên các nhánh tĩnh mạch cũng giãn rộng ra. Khi giãn đến tĩnh mạch thực quản là rất nguy hiểm; nếu giãn căng sẽ vỡ giãn tĩnh mạch thực quản, gây xuất huyết ồ ạt; bệnh nhân nôn ra hàng lít máu và sẽ nhanh chóng tử vong.
Hình ảnh xơ gan và giãn tĩnh mạch thực quản
Phù và cổ chướng: Bình thường áp lực thủy tĩnh của mao mạch có xu hướng đẩy nước và các chất ra khỏi mao mạch; còn áp lực thẩm thấu là do Albumin giữ nước và các chất ở lại trong lòng mao mạch. Ở người xơ gan hai yếu tố trên mất sự cân bằng; áp lực thủy tĩnh mao mạch tăng (do áp lực của tĩnh mạch cửa tăng) nên nước và các chất bị đẩy rất nhiều ra khỏi lòng mạch. Đồng thời áp lực thẩm thấu giảm vì Albumin huyết tương giảm (do suy gan không tổng hợp đủ), nên không giữ được nước và các chất trong lòng mạch. Vì vậy trong xơ gan, nước và các chất trong lòng mạch thoát ra ngoài gây phù ngoại vi; thoát ra vào khoang màng bụng sẽ thành cổ trướng.
Loạn thần do rượu: Aldehyde trong rượu sẽ tích trong máu, đào thải không kịp sẽ thành độc tố tác động đến hệ thần kinh trung ương, làm rối loạn chuyển hóa các hóa chất trung gian thần kinh, từ đó tác động lên các tế bào thần kinh, làm tổn thương, hủy hoại chúng. Người nghiện rượu sẽ bị biến đổi về nhân cách, cảm xúc, tư duy, hành vi, trí nhớ.v.v... họ rất dễ phản ứng, không biết sợ gì, không kìm chế được hành vi của mình, dễ gây án như giết người, hiếp dâm, cố ý gây thương tích, cướp giật, gây tai nạn giao thông.v.v...
Tóm lại, nghiện rượu, hay lạm dụng rượu gây nên những hậu quả nguy hiểm, không những ảnh hưởng đến sức khỏe của cá nhân mà còn làm tăng tỷ lệ tử vong trong cộng đồng. Trong gia đình có ai nghiện rượu, không cai được thì thật là bất hạnh; cộng đồng có nhiều người nghiện rượu thì cộng đồng đó sẽ bất ổn. Nhưng sử dụng rượu lại là một vấn đề văn hóa, có lợi cho sức khỏe, nếu chúng ta sử dụng đúng.
BS. Nguyễn Thái Hồng